Fara í efni

Borgarskjalasafn Reykjavíkur

Líf og störf
Skjalaskrá
Áhugavert efni

Borgarskjalasafn
Bjarni Benediktsson
Ólafur Thors

Ólafur Thors / Líf og störf / Ævisagan í myndum / Ólafur Thors í foreldarhúsum

Ólafur Thors í foreldarhúsum

36 stk.
25.04.2023

Í foreldrahúsum, myndasaga.

Thor Jensen faðir Ólafs var danskur, fæddurí Kaupmannahöfn 1863. Hann gekk í skóla fyrir fátæk og munaðarlaus börn þar til hann var fimmtán ára, en þá var honum komið á námssamning hjá dönskum kaupmanni á Borðeyri við Hrútafjörð. Þar kynntist hann ástinni í lífi sínu, Margréti Þorbjörgu Kristjánsdóttur, sem var fátæk bóndadóttir frá Snæfellsnesi. Thor var 22 ára og Margrét Þorbjörg 18 ára þegar þau giftust.

Þegar námssamningur Thors á Borðeyri rann út bauðst honum að taka að sér verslunarrekstur í Borgarnesi. Hann reyndist mjög atorkusamur verslunarstjóri og rak líka bú á tveimur jörðum í Borgarfirði í hjáverkum. Þau efnuðust vel og börnin fæddust hvert af öðru 1887, 1888, 1890 og 1892. Mynd: Thor og Margrét Þorbjörg bjuggu í húsinu lengst til vinstri, en verslunin og vöruskemmur voru húsunum fyrir miðju, þar sem Landnámssetrið í Borgarnesi er nú til húsa. Víkin sem þarna sést hefur verið fyllt upp.

Fjórða barn þeirra hjóna, drengur, fæddist 19.janúar 1892. Hann var vatni ausinn og gefið nafnið Ólafur Tryggvason í höfuðið á hinum forna Noregskonungi. Hafði konungur birst ljósmóðurinni í draumi og vitjað nafns.

Eftir átta ár í Borgarnesi, þar sem Thor hafði gengið allt í haginn, lét hann til skarar skríða og stofnaði sitt eigið fyrirtæki. Þau Margrét Þorbjörg fluttust til Akraness sem var snöggtum öflugri verslunarstaður en Borgarnes. Ólafur litli Tryggvason Jensen var þá 2 ára gamall.

Á Akranesi rak Thor umfangsmikla verslun og útgerð á árunum 1894 til 1899. En verslunarumsvif hans teygðu sig víðar, því hann var líka með „spekúlantaverslun“ um sunnan- og vestanvert landið. Þetta var nokkurs konar farandverslun.

Thor var með skip í förum sem komu víða við, ekki síst í afskekktari byggðarlögum. Alls kyns varningur var seldur um borð og spekúlantarnir keyptu líka afurðir heimamanna, fisk, kjöt, ull, dún, o.þ.h. Auk þess að koma með vöruna á staðinn, gátu þeir iðulega boðið viðskiptavinum sínum ódýrari vörur og hagstæðari kjör en kaupmennirnir sem sátu á hinum rótgrónari verslunarstöðum. Mynd: Stykkishólmshöfn um aldamótin 1900.

Tvö börn bættust í hópinn á Akranessárunum. Thor naut velgengni á þessum árum en þurfti líka að þola erfið áföll. Árið 1899 var verslun hans lýst gjaldþrota. Mynd: Börn Thors og Margrétar Þorbjargar: Camilla situr undir yngsta barninu, Kristínu. Drengirnir eru (frá vinstri): Kjartan, Richard, Ólafur og Haukur.

Eftir gjaldþrotið fluttist fjölskyldan til Hafnarfjarðar og bjó þar við kröpp kjör. Verkefni Thors voru stopul og til að draga björg í bú reru þeir feðgar til fiskjar.

Þegar Ólafur Thors var kominn á miðjan aldur lýsti hann Hafnarfjarðarárunum í grein sem hann ritaði um móður sína: „ Mamma var stundum fátæk, stundum rík að veraldlegum fjármunum, en hún var alltaf eins. Í Borgarnesi vorum við vel stæð eftir því sem þá tíðkaðist. Á Akranesi tapaði faðir minn öllu sínu og varð gjaldþrota. Mamma hafði þá sjö börn á örmunum. Samt tók hún fjóra skólapilta á heimilið og seldi þeim fæði og húsnæði. Við þurftum víst peninganna með“. Mynd: Sívertsenshús, þar sem Thor Jensen bjó ásamt fjölskyldu sinni, er elsta húsið í Hafnarfirði og tilheyrir nú Byggðasafninu. Það var upphaflegareist í Danmörku en síðan rifið og flutt til Hafnarfjarðar þar sem því var komið upp á árunum 1803-05.

Ekki liðu nema tvö ár þar til Thor tókst að koma undir sig fótunum á ný og stofna verslun í Reykjavík. Bakhjarlar hans voru fjársterkir menn, sem þekktu hann að því að vera áreiðanlegan og ósérhlífinn og höfðu trú á honum þrátt fyrir hrakfarirnar á Akranesi. En vegna gjaldþrotsins rak Thor nýja fyrirtækið á nafni Margrétar Þorbjargar konu sinnar.

Verslun sína nefndi Thor „Godthaab“ og tók hún til starfa í húsinu að Austurstræti 1. Margrét Þorbjörg og börnin fluttust frá Hafnarfirði og bjuggu um sig á lítilli íbúð á loftinu yfir vörulager verslunarinnar. Mynd: Verslun Thors Jensens byrjaði í húsinu til vinstri á myndinni. Stóra húsið beint á móti og til hægri á myndinni var Hótel Ísland. Ingólfstorg liggur nú þvert yfir þessar tvær lóðir.

Ólafur og systkini hans innrituðust í Barnaskóla Reykjavíkur, sem var eini barnaskólinn í þessum 7000 manna bæ. Allir krakkarnir þekktust og oft entust þessi bernskukynni ævilangt. Mynd: Úr bekkjarMynd: frá v. Héðinn Valdimarsson og bræðurinn Kjartan og Ólafur Jensen. Héðinn varð síðar forystumaður í Alþýðuflokknum og lentu þeir Ólafur í margri rimmunni síðar á ævinni.

Koma Jensens barnanna varð mjög minnisstæð einum nágranna þeirra, sem þá var á unglingsaldri: „Það var þó einkanlega einn þeirra bræðra, Ólafur, sem frá fyrstu kynnum vakti sérstaka athygli mína. Framkoma hans við félaga sína í leik var einstök. Hann var hugaður sem ljón og sterkur vel, virtist aldrei skeyta um aldurs- eða aflsmun.....“ Mynd: Drengir á Laugaveginum um 1905.

„Þótt hann virtist ofsareiður og neytti allrar orku til að sigra andstæðing sinn, var eins og öll reiði væri rokin út í veður og vind, þegar staðið var upp frá áflogunum eða glímunni, og það jafnt hvort sem hann hafði sigrað eða orðið undir í viðureigninni, en slíkt kom ósjaldan fyrir, því oft var hann að mun yngri en mótstöðumaðurinn.“

„Og hitt brást aldrei, að Ólafur, að loknum átökum, rétti mótstöðumanni sínum höndina, rétt eins og þetta væri löggilt glíma á hösluðum velli. Þessi drengilegu viðbrögð Ólafs voru ekki jafntíð hjá öðrum drengjum, þótt ekki væru þau einsdæmi.“

Ein skólasystra Ólafs í barnaskóla, dóttir skrifstofustjórans í Stjórnarráðinu, lýsti því löngu síðar hvernig aðkomupiltur þessi kom sjö ára reykjvíkurmey fyrir sjónir: „Hann var á sauðskinnsskóm, grindhoraður og höfuðstór og með sixpensara“. Mynd: Ingibjörg Indriðadóttir (í miðið) ásamt vinkonum sínum um 1903.

Godthaab, verslun Thors Jensens, gekk vonum framar. Innan fárra mánaða var hann búinn að finna henni betra húsnæði á horninu á Austurstræti og Pósthússtræti. Fjölskyldan fluttist upp á loftið yfir versluninni, þar sem rýmra var um hópinn. Mynd: Godthaab – verslunin á horninu. Reykjavíkurapótek reis síðar á þessari lóð.

Í upphafi hafði Thor einkum verslað með veiðarfæri og byggingarefni, en hann færði fljótt út kvíarnar og jók vöruúrvalið, bætti við matvöru, búsáhöldum og vefnaðarvöru. Brátt varð ljóst að hann yrði að leggja báðar hæðirnar undir verslunina.

Hinni sístækkandi fjölskyldu sinni fann Thor íbúðarhús við Pósthússtrætið, steinsnar frá versluninni. Mynd: Standandi frá vinstri: Ólafur, Richard, Camilla, Kjartan og Haukur. Sitjandi eru Kristín og Kristjana.

Thor var með skrifstofu sína á jarðhæð hússins og þar voru líka stofur fjölskyldunnar og eldhús. Á efri hæð voru fjögur svefnherbergi. Áttunda barnið var nýfætt, þegar fjölskyldan flutti inn í húsið svo að það var þröng á þingi uppi á loftinu, margir í hverju svefnherbergi og tveir í hverju rúmi. Mynd: Hús Jensens hjónanna gekk undir nafninu Gamla pósthúsið og stóð þar sem Hótel Borg er nú. Það hefur tvívegis verið flutt og stendur nú í Laugarásnum.

Á þessum tíma var alsiða að senda kaupstaðarbörn í sveit á sumrin. Ólafur lýsti fyrstu vist sinni meðal vandalausra í bréfi til Mörtu dóttur sinnar áratugum síðar: „Ég veit ekki hvort ég hef sagt þér hve mikill ræfill ég var í æsku, og reyndar fram eftir öllum aldri. Fyrst þegar ég fór að heiman, 9 ára, lét ég að vísu sem mér þætti gaman. En þegar á staðinn kom, - Höfn í Melasveit, - lést ég meiða mig bara til að geta öskrað úr mér roluháttinn.“ Mynd: Höfn í Melasveit um aldamótin 1900.

„Mér leiddist hvern einasta dag allt sumarið. Einn búinn – eftir 59 tveir – eftir 58 osfrv. Ég vildi vera 60 daga af því heima var gert ráð fyrir ég yrði minst 45. Þegar heim kom lést ég hafa skemt mér ágætlega, og næsta vor heimtaði ég að fá að fara aftur.“

„Svona eru margir kapítular lífsins hjá öllum. Life is a matter of appearance. Það er djúpur og merkilegur sannleikur, sem áríðandi er að skilja. Sá sem kemur sér upp á rolugang verður rola, sá sem þykist vera kappi, verður kappi. Hvort tveggja með vissri misvisnings Procentu.“ Bréf ÓT til MT, Borgarskjalasafn.

Drengir sem ólust upp í Reykjavík á þessum árum, áttu sér vin og andlegan leiðtoga í sr.Friðriki Friðrikssyni stofnanda KFUM. Ólafur gerðist félagi í KFUM strax og hann hafði aldur til, 11 ára. Mynd: Ólafur er annar frá hægri á myndinni.

Samkomusalur KFUM var helsta – og í rauninni eina – félagsheimilið sem reykjavíkurdrengir áttu á fyrstu árum 20.aldar. Sr. Friðrik átti einkar hægt með að ná til drengja; hann sagði þeim spennusögur og fléttaði saman fjölbreytilegu félagsstarfi, söng og kristilegri uppfræðslu til að leiða þá á Guðs vegi. Ólafi var alla tíð mjög hlýtt til sr. Friðriks.

Annar vinur Ólafs og áhrifavaldur á þessum árum var Guðmundur Jónsson, bókhneigður menntaskólapiltur, fjórum árum eldri en hann. Þegar Ólafur varð 13 ára voru þeir saman í sveit hjá foreldrum Guðmundar vestur í Arnarfirði. Guðmundur tók sér ættarnafnið Kamban og varð helsta leikskáld Íslendinga á fyrri hluta 20.aldar. Vinátta þeirra Ólafs hélst fram á fullorðinsár og gaf Ólafur t.d. út fyrsta leikrit hans, Höddu Pöddu. En endalok Guðmundar voru dapurleg því hann var myrtur í Kaupmannahöfn í lok síðari heimsstyrjaldarinnar. Mynd: Guðmundur Kamban og Ólafur um það leyti sem þeir voru í sveit saman.

Á árunum 1907 og 1908 byggði Thor Jensen glæsilegt einbýlishús á stórri lóð við Tjörnina. Í ævisögu sinni segist honum svo frá: „Nú tók að nálgast 30 ára afmæli veru minnar á Íslandi, og ákvað ég að halda upp á það með því að leiða konu mína í ný húsakynni, sem ég teldi henni samboðin. Á fyrstu árum Godthaabsverslunarinnar hafði ég efnast svo vel, að ég taldi enga ástæðu til þess að skera neitt við nögl mér til þess að nýja húsið yrði vel úr garði gert.“

Ekkert var til sparað við húsbygginguna. Thor lét setja vatnslögn í húsið og raflýsingu og var hvort tveggja nýjung á Íslandi. Öll húsgögn voru fyrsta flokks og keypt af Thor milli viðskiptafunda í Danmörku. Fjölskyldan flutti inn í húsið í júní 1908 og mánuði síðar ól Margrét Þorbjörg tólfta og síðasta barn þeirra hjóna, Hilmar.

Fríkirkjuvegur 11 var síðasti áfangastaður móðurömmu Ólafs, Steinunnar Jónsdóttur, á langri vegferð hennar. Hún var fátæk ekkja þegar þau Margrét Þorbjörg og Thor gengu í hjónaband. Hún var heimilisföst hjá þeim upp frá því, gekk í öll störf innanstokks, sinnti börnunum og kenndi þeim öllum að lesa og draga til stafs.

Ólafur var byrjaður í Menntaskólanum þegar fjölskyldan flutti í nýja húsið. Þeir Kjartan bróðir hans reyndu að stytta sér leið með því að taka tvo bekki saman, en báðir féllu. Áhugi Ólafs var annars staðar, hugurinn var allur við útgerðarumssvif föður hans, fiskverkun og aflabrögð. Mynd: Ólafur Jensen á Menntaskólaárunum.

Dóttir skrifstofustjórans í Stjórnarráðinu, Ingibjörg Indriðadóttir, settist í Menntaskólann þegar Ólafur var í fjórða bekk. Kynni þeirra hófust þegar hann bauð henni á árlega skólaballið. Óli Jensen var lítill dansherra að mati Ingibjargar, en henni þótti hann kátur og skemmtilegur. Þegar hann bauð henni á skólaballið árið eftir, þáði hún boðið án þess að hugsa sig um.

Í tilhugalífinu fóru Ingibjörg og Ólafur oft út að ganga. „Mér fannst við vera á eilífum spássértúrum“ sagði Ingibjörg. Á þessum gönguferðum talaði Ólafur gjarnan um útgerð – svo mikil ítök átti hún í honum. Ingibjörg vandist því fljótt að taka þátt í þjóðmálaáhuga og athafnagleði Ólafs.

Þeir Ólafur og Kjartan bróðir hans urðu stúdentar 1912 og sigldu til Kaupmannahafnar um haustið í framhaldsnám. Það var þennan námsvetur í Kaupmannahöfn, sem þeir bræður ákváðu að taka sér ættarnafnið Thors.

Elsti bróðirinn, Richard, varð raunar fyrstur til að taka sér Thorsnafnið og hinir bræðurnir fóru síðan að dæmi hans. Ástæðan fyrir nafnbreytingunni var ekki síst sú, að Thor Jensen hafði aldrei gengið undir Jensens nafninu á Íslandi. Hann var alltaf kallaður Thor og synir hans Thorsbræður. Mynd: Thor og Margrét Þorbjörg með börnum sínum Í aftari röð frá v. : Richard, Kjartan Ólafur, Haukur, Kristín og Kristjana. Í fremri röð frá v. Lorentz, Thor, Camilla, Thor eldri, Hilmar, Margrét Þorbjörg, og Margrét yngri.

Ólafur Thors entist ekki lengi í lögfræðináminu í Kaupmannahöfn. Innan árs var hann kominn aftur heim á Fríkirkjuveginn og tekinn til starfa fyrir föður sinn við útgerðina. Athafnaþráin ólgaði í brjósti hans og verkefnin óþrjótandi framundan.

Valmynd

Æskuár
Fjölskylda og vinir
Starfsævin
Ævisagan í myndum

Borgarskjalasafn Reykjavíkur

Tryggvagata 15 - 3.h.
101 Reykjavík
s. 411 6060
borgarskjalasafn@reykjavik.is