Fara í efni

Borgarskjalasafn Reykjavíkur

Líf og störf
Skjalaskrá
Áhugavert efni

Borgarskjalasafn
Bjarni Benediktsson
Ólafur Thors

Ólafur Thors / Líf og störf / Ævisagan í myndum / Ólafur Thors starfsævin

Ólafur Thors starfsævin

49 stk.
25.04.2023

Starfsævin, myndasaga.

Ólafur Thors ólst upp í Reykjavík og gekk í Menntaskólann eins og bræður hans. En námið gekk skrykkjótt því hugurinn var allur við framkvæmdir og útgerð.

Ólafur var tíður gestur niðri við höfn, þekkti skútur og báta úr órafjarlægð og var sífellt að giska á hvað þeir væru með mikinn afla og fylgdist svo með uppskipun og verkun fisksins.

Ólafur átti ekki langt að sækja áhugann því faðir hans, Thor Jensen, var einn framkvæmdastjóra Milljónafélagsins, sem rak öfluga útgerð, fiskverkun og verslun og var einn helsti útflytjandi saltfisks, einnar verðmætustu útflutningsafurðar Íslendinga á þessum árum. Mynd: Hugað að gæðum saltfisks á stakkstæði.

Ólafur varð stúdent 1912 og í mars sama ár stofnaði faðir hans útgerðarfélagið Kveldúlf ásamt fjórum elstu sonum sínum.

Um sumarið höfðu þeir Ólafur og Richard bróðir hans umsjón með síldarsöltunarplássi, sem Kveldúlfur tók á leigu norður á Akureyri. Ári síðar var Ólafur orðinn framkvæmdastjóri hjá fjölskyldufyrirtækinu, öll áform um framhaldsnám erlendis voru rokin út í veður og vind. Mynd: Síldarsöltun á vegum Thors Jensens á Svalbarðseyri 1916.

24 ára gamall blandaði Ólafur sér í pólitíska umræðu í fyrsta sinn. Samband Íslands og Danmerkur var þá brennidepli þjóðfélagsumræðunnar og skiptust menn í fylkingar. Ólafur var heitur aðskilnaðarsinni og gekk í félagsskap sem hét Sjálfsstjórn. Þar kynntist hann ýmsum sem síðar urðu áhrifamenn í stjórnmálum. Aðalmarkmið Sjálfsstjórnar var að ná sáttum milli mismunandi fylkinga og hafa áhrif á inntak hinna svokölluðu Sambandslaga sem gengu í gildi 1918.

Á fyrsta árinu átti Kveldúlfur aðeins einn togara en keypti og verkaði fisk af öðrum skipum. Byggð var upp saltfiskverkun í Reykjavík og nágrenni.

Fljótlega fjölgaði togurunum og umsvif öll uxu hratt. Höfuðstöðvar Kveldúlfs voru reistar við Skúlagötu árið 1914. Þar voru geymslur fyrir veiðarfæri, kol, salt, aðrar vistir fyrir skipin; þvotta- og þurrkhús fyrir fisk, og gríðarmikið geymslupláss fyrir verkaðan fisk. Skrifstofur félagsins voru á neðri hæð byggingarinnar. Mynd: Kveldúlfshúsið við Skúlagötu var rifið á áttunda áratug 20. aldar.

Auk útgerðarinnar í Reykjavík keypti Kveldúlfur og verkaði fisk víða um land og varð fljótlega einn stærsti útflytjandi saltfisks frá Íslandi. Fyrirtækið hafði starfsstöðvar m.a. í Borgarnesi, Stykkishólmi, á Akureyri, Seyðisfirði, Eskifirði, Fáskrúðsfirði, Reyðarfirði og í Vestmannaeyjum. Einnig kom það upp síldarsöltunarstöðvum við Eyjafjörð, á Jökulfjörðum og á Siglufirði.

Kveldúlfur var stærsta útgerðarfélag í einkaeign við norðanvert Atlantshaf á árunum milli stríða. Á þriðja áratugnum var fyrirtækið orðið stærsti vinnuveitandi landsins.

Það þarf ekki að koma á óvart að mikið var leitað til Thors og sona hans um fjárhagsaðstoð eða einhvers konar fyrirgreiðslu. Ólafur var maður mjög greiðvikinn, svo mjög að árið 1922 sá Landsbankinn ástæðu til að taka saman þær persónulegu ábyrgðir sem hann hafði undirgengist fyrir aðra. Reyndust þær nema 400 þúsundum, eða 25 földum árslaunum hans, og þurfti Ólafur þá að fara að athuga sinn gang.

Elstu Thorsbræðurnir sinntu hver sínum verkefnum fyrir Kveldúlf á þriðja áratugnum, enda fyrirtækið umsvifamikið bæði heima og erlendis. Ólafur deildi skrifstofu með Richard, sem sinnti fjármálum, og var andlit félagsins út á við og málsvari þess. Mynd: Thorsbræður á stakkstæðinu: Haukur, Ólafur og Richard.

Richard sagði, að þegar nýr viðskiptavinur heimsækti Kveldúlf „þá reyni ég alltaf að sjá svo um, að það verði Ólafur sem talar við manninn, því manninum fer strax að þykja vænt um Ólaf og Ólafi um manninn.“ Þarna komu strax fram hæfileikar Ólafs til að ná einlægu sambandi við fólk.

Í kosningum árið 1921 bar svo við að Jón Þorláksson verkfræðingur, sem Ólafur hafði kynnst í Sjálfsstjórn, bauð sig fram til Alþingis á nýjum lista.

Í öðru sæti listans var Einar H. Kvaran virtur ritstjóri, skáld og áhrifamaður úr stjórnmálunum, en í því þriðja var ungur, mælskur og skemmtilegur frambjóðandi, Ólafur Thors, sem Jón Þoláksson taldi að mundi laða kjósendur að listanum. Jón náði kjöri í þessum kosningum. Mynd: Augýsing í Morgunblaðinu 3. feb.1921

Þingmannsferill Ólafs hófst þegar hann var kjörinn á þing fyrir Íhaldsflokkinn í aukakosningum 1926. Þremur árum síðar var Sjálfstæðisflokkurinn stofnaður með samruna Íhaldsflokksins og Frjálslynda flokksins. Jón Þorláksson var kjörinn fyrsti formaður hins nýja flokks. Mynd: Í þingsal um 1926.

Ólafur hafði mjög miklar mætur á Jóni og fannst hann vera óvenjulegur maður hvað varðaði skarpa greind, heila lund og heiðarleika. Ólafur fannst flokkur sinn vera steinrunnið íhald þegar hann kynntist honum fyrst, en þróast til aukins frjálslyndis og víðsýni undir forystu Jóns. Mynd: Jón Þorláksson, fyrsti formaður Sjálfstæðisflokksins.

Ólafur tók við formennsku í Sjálfstæðisflokknum árið 1934, þegar heimskreppan var í algleymingi. Hún hafði m.a. í för með sér gríðarlegt verðfall á fiski og öðrum afurðum landsmanna. Útgerðarfyrirtækin komust ekki hjá því að safna skuldum í bönkum. Mörg þeirra urðu gjaldþrota og atvinnuleysi jókst stöðugt. Mynd: Gatnagerðarframkvæmdir á Hverfisgötu í kreppunni.

Þátttaka Ólafs í stjórnmálum setti Kveldúlf í enn viðkvæmari stöðu en ella hefði verið. Andstæðingar hans færðu sér þetta í nyt með mjög óvægnum árásum á Kveldúlf og Thorsbræður og kröfum um þjóðnýtingu Kveldúlfs og togaraútgerðarinnar allrar. Mynd: Mótmælaganga á leið niður Bankastræti 1936.

Í maí 1936 boðuðu verkalýðsfélögin til útifundar í portinu á Miðbæjarskólanum þar sem átti að ræða „atvinnumálin og stöðvun Kveldúlfstogaranna“. Ólafi var boðið að mæta á fundinn og þekktist það boð. Þarna var um líf eða dauða Kveldúlfs að tefla.

Ólafur var einn á móti nærri tugi ræðumanna Alþýðuflokksins og verkalýðshreyfingarinnar. Næsta dag sagði Alþýðublaðið að hann hefði flutt „þá ósvífnustu og óþverralegustu ræðu sem nokkru sinni hefur verið flutt á fundi hér í Reykjavík“. En það duldist engum hver fór með sigur af hólmi í þessari viðureign. Mynd: Héðinn Valdimarsson einn forystumanna Alþýðuflokksins var meðal ræðumanna í Barnaskólaportinu.

„Þeir héldu að þeir hefðu mig í snöru!“ skrifaði Ólafur Mörtu dóttur sinni eftir fundinn. „Ég hengdi þá. Ég hef engan slíkan sigur unnið. Ég tók af þeim fundinn, og fólkið ætlaði að éta mig á eftir, - líka á fundinum. Daginn eftir gat ég ekki gengið um göturnar fyrir hamingjuóskum og oflofi. Þann dag hefði ég getað tekið einræði í Reykjavík. Ég stóð mig vel, en ekki eins vel og fólkinu finnst. En það er þakklátt að berjast einn gegn mörgum.“ Mynd: Úr bréfi Ólafs Thors til Mörtu dóttur sinnar, dags. 31.05.1936. Borgarskjalasafn Reykjavíkur, skjalasafn Mörtu Thors.

Ólafur var ekki einn um þá skoðun að sér hefði tekist vel upp. „Vígfimastan man ég hann frá fundi í Barnaskólaportinu 1936, er hann mætti einn öllum aðalleiðtogum Alþýðuflokksins. Hann var þá meistari í þeim skylmingaleik ræðuhalda er þar var háður“, skrifaði Einar Olgeirsson forystumaður í Sósíalistaflokknum að Ólafi látnum.

Sjálfstæði Íslands var brennheitt hugsjónamál í huga Ólafs og að hans mati var Sjálfstæðisflokkurinn, sem hafði víðtæka skírskotun í samfélaginu og hafði að kjörorði „Stétt með stétt“, best til þess fallinn að takast á hendur forystuna í þeirri sjálfstæðisbaráttu.

Málin tóku nýja stefnu þegar Þjóðverjar hernámu Danmörku vorið 1940. Ólafur og fylgismenn hans töldu brýnt að slíta sambandinu við Dani sem fyrst, til þess að koma í veg fyrir að Ísland yrði bitbein í mögulegum milliríkjasamningum að loknu stríði. Aðrir vildu bíða þess að stríðinu lyki og þjóðirnar tvær gætu útkljáð sín mál á jafnréttisgrundvelli.

Árið 1942 varð Ólafur forsætisráðherra í minnihlutastjórn Sjálfstæðisflokksins. Þá hafði Ísland verið hersetið í tvö ár, fyrst af Bretum og síðan Bandaríkjamönnum. Eitt megin stefnumál nýju stjórnarinnar var að slíta sambandinu við Dani tafarlaust og stofna sjálfstætt íslenskt lýðveldi.

Þessar fyrirætlanir náðu ekki fram að ganga því Bretar og Bandaríkjamenn kröfðust þess að farið yrði í einu og öllu eftir uppsagnarákvæðum Sambandslagasamningsins frá 1918. Því varð að bíða með sambandsslitin til 1944, þegar Ísland gat einhliða lýst yfir sjálfstæði samkvæmt ákvæðum samningsins. Mynd: Forvitnir Reykvíkingar fylgjast með komu flutningaskipa bandaríska hersins 7. júní 1941, er bandarískt setulið tók við af því breska.

Þessi ríkisstjórn Ólafs Thors varð ekki langlíf. Þegar hún sagði af sér í desember 1942 reyndust þingflokkarnir ófærir um að mynda ríkisstjórn. Sveinn Björnsson ríkisstjóri greip þá til þess ráðs, að leita út fyrir þingið og skipa ríkisstjórn völdum embættis- og lögmönnum. Ólafi sveið það mjög og taldi það hættulegt þingræðinu að þingið gæti ekki náð samkomulagi um myndun ríkisstjórnar. Mynd: Utanþingsstjórnin ásamt ríkisstjóra. Frá vinstri: Björn Ólafsson, Björn Þórðarson, Sveinn Björnsson ríkisstjóri, Vilhjálmur Þór og Einar Arnórsson.

Utanþingsstjórnin var enn við völd þegar Lýðveldið Ísland var stofnað á Þingvöllum þann 17. júní 1944. Fjörutíu þúsund manns voru viðstödd þessi miklu hátíðarhöld, meira en fjórðungur þjóðarinnar. Mynd: Þingmennirnir Pétur Ottesen og Ólafur Thors í úrhellinu á Þingvöllum 1944.

Í kjölfar lýðveldisstofnunarinnar greip Ólafur Thors til úrræðis sem var bæði óvænt og mörgum flokksmanna hans óásættanlegt: Hann myndaði ríkisstjórn með Alþýðuflokknum og Sósíalistaflokknum, Nýsköpunarstjórnina svokölluðu. Mynd: Nýsköpunarstjórnin. Frá vinstri: Emil Jónsson, Brynjólfur Bjarnason, Ólafur Thors, Pétur Magnússon, Finnur Jónsson og Áki Jakobsson.

Það hefur eflaust átt sinn þátt í myndun Nýsköpunarstjórnarinnar að Pétur Magnússon æskuvinur Ólafs og varaformaður Sjálfstæðisflokksins naut mikils trausts meðal vinstri manna. Hann hafði verið verjandi forsprakka verkfallsmanna í umfangsmiklum málaferlum í stríðinu.

Miklar gjaldeyrisinnstæður höfðu safnast á stríðsárunum. Nýsköpunarstjórnin beitti sér fyrir stórhuga uppbyggingu atvinnutækja til lands og sjávar. Á hennar vegum voru pantaðir 30 togarar, bátaflotinn endurnýjaður, síldarverksmiðjur byggðar og frystihúsum komið á fót um land allt, og lögð drög að vélvæðingu landbúnaðarins. Mynd: Koma fyrsta nýsköpunartogarans.

Nútímalegt kerfi almannatrygginga var lögfest og menntakerfinu bylt þannig að mun stærri hluti þjóðarinnar fékk aðgang að framhaldsmenntun en verið hafði. Nýsköpunarstjórnin var mjög vinsæl og fylgi við hana jókst í kosningunum 1946. Mynd: Drengir berklaprófaðir.

Ólafur sat allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna árin 1947 og 1948 og sagði þá reynslu hafa haft mikil áhrif á afstöðu sína til utanríkismála. Mynd: Bræðurnir Ólafur og Thor Thors sem var sendiherra Íslands í Washington 1944-1965.

Málefni Palestínu voru eitt helsta úrlausnarefni Allsherjarþingsins 1947. Thor, yngri bróðir Ólafs, var framsögumaður þeirrar nefndar Allsherjarþingsins sem gerði tillögu um stofnun gyðinga- og arabaríkis í Palestínu 1947. Þetta var mikilvægasta ræðan sem Thor flutti á sínum ferli og hefur eflaust snortið Ólaf bróður hans að vera meðal áheyrenda í salnum. Mynd: Thor Thors, Ásgeir Ásgeirsson, Hermann Jónasson og Ólafur Thors á Allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna 1947.

En nú var farið að bresta í stoðum Nýsköpunarstjórnarinnar vegna veru hersins. Þegar Bandaríkjamenn leystu Breta af hólmi árið 1941, hétu þeir því að flytja her sinn brott strax að stríði loknu. En þegar til kom fóru þeir fram á þrjár herstöðvar til langs tíma. Ólafur féllst ekki á það. Mynd: Yfirmenn í bandaríska hernum á ferð á Reykjavíkurflugvelli 1951.

En hann kom þeirri málamiðlun fram að Bandaríkjamenn flyttu herlið sitt brott innan hálfs árs en fengju að nota Keflavíkurflugvöll með fámennu starfsliði meðan Þýskaland væri enn hernumið. Mynd: Þjóðviljinn 20. sept. 1946.

Keflavíkursamningurinn kostaði Nýsköpunarstjórnina lífið, því sósíalistar neituðu að sætta sig við nokkra málamiðlun varðandi hersetuna. Stjórnin sprakk því í október 1946 og voru það Ólafi sár vonbrigði. Langvinn stjórnarkreppa fylgdi. Mynd: Brynjólfur Bjarnason og Áki Jakobsson voru fulltrúar Sósíalistaflokksins í Nýsköpunarstjórninni.

Þátttaka Íslands í Atlantshafsbandalaginu (NATO) komst á dagskrá 1948. Þótt Ólafur sæti ekki í ríkisstjórn, lét hann þetta mál mjög til sín taka í ræðu og riti og færði rök fyrir því að friður og öryggi, ekki aðeins Íslands heldur einnig nágrannaþjóðanna, sé háð því að Ísland axli sína ábyrgð með því að taka þátt í varnarsamstarfi vestrænna þjóða. Mynd: Ólafur á landsfundi Sjálfstæðisflokksins.

Þjóðin skiptist í stríðandi fylkingar í afstöðunni til NATO. Þegar samningurinn var samþykktur á Alþingi 1949 logaði Austurvöllur í átökum.

Ólafur var sjávarútvegsráðherra árið 1952 þegar annað stórmál komst á dagskrá: Útfærsla fiskveiðilögsögunnar. Fyrsta skrefið var stigið með því að færa þriggja mílna lögsögu út í fjórar árið 1952 og loka fjörðum og flóum fyrir botnvörpuveiðum. Þessi aðgerð mætti mikilli andstöðu annarra þjóða og settu Bretar löndunarbann á íslenskar fiskafurðir.

Fjögurra mílna landhelgi dugði skammt og í forsætisráðherratíð Ólafs Thors 10 árum síðar var samið við Breta um útfærslu fiskveiðilögsögunnar úr fjórum mílum í tólf árið 1962.

Fimmta og síðasta ráðuneyti Ólafs Thors var Viðreisnarstjórnin, samsteypustjórn Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks, sem sat í þrjú kjörtímabil frá 1959 til 1971. Mynd: Forseti Íslands ásamt Viðreisnarstjórninni, frá v. Gunnar Thoroddsen, Ingólfur Jónsson, Bjarni Benediktsson, Ólafur Thors, Birgir Thorlacius ríkisráðsritari, Ásgeir Ásgeirsson forseti, Guðmundur Í. Guðmundsson, Emil Jónsson og Gylfi Þ. Gíslason.

Viðreisnarstjórnin umbylti hagkerfinu með því að draga úr ríkisafskiptum og koma á auknu frjálsræði í viðskiptum, einkum varðandi innflutning.

Einn af lykilmönnum viðresinarstjórnarinnar var Bjarni Benediktsson, sem verið hafði varaformaður Sjálfstæðisflokksins frá því Pétur Magnússon féll frá 1948. Þeir Ólafur voru mjög nánir og góðir samstarfsmenn um áratugaskeið.

Þegar Viðreisnarstjórnin tók við völdum var Ólafur að nálgast sjötugt og hinn mikli erill farinn að reyna á, enda hafði hann aldrei verið heilsuhraustur. Á landsfundi Sjálfstæðisflokksins 1961 baðst Ólafur undan endurkjöri og tók Bjarni Benediktsson við formennsku flokksins.

Heilsu Ólafs fór hrakandi og baðst hann lausnar sem forsætisráðherra síðla árs 1963. Bjarni Benediktsson tók við forsætisráðherraembættinu, en Ólafur hélt áfram þingmennsku árið sem hann átti ólifað. Hann lést á gamlársdag 1964.

Fréttin um lát Ólafs Thors vakti mikil viðbrögð um samfélagið allt. Hans var minnst fyrir áræði og hreinskiptni í samskiptum við bæði samherja og andstæðinga, höfðinglund og óbilandi bjartsýni.

Valmynd

Æskuár
Fjölskylda og vinir
Starfsævin
Ævisagan í myndum

Borgarskjalasafn Reykjavíkur

Tryggvagata 15 - 3.h.
101 Reykjavík
s. 411 6060
borgarskjalasafn@reykjavik.is